‘We mediteren, kopen biologisch voedsel en doen de auto de deur uit. Maar we vergeten het systeem te veranderen.’ Aan de vooravond van een VN-klimaattop en de grootste klimaatmars ooit verschijnt Naomi Kleins ‘bijbel’ voor een massabeweging om de aarde te redden.

In Roemenië blokkeerden dorpsbewoners met een protestkamp een proefboring naar schaliegas door Chevron. Hetzelfde gebeurde in Polen, waar Chevronwerkers in het holst van de nacht verdwenen na een jaar actievoeren door dorpelingen, boeren en activisten. In Canada blokkeerden leden van de inheemse Mu’kmaq Nation trommelend de toegangsweg naar een gebied waar een Canadese dochteronderneming van een Texaans oliebedrijf onderzoek wil doen naar de mogelijkheid om schaliegas te winnen. In Australië ketenden actievoerders zich vast aan de toegangspoort van een kolenmijn in aanbouw. Britse plattelanders blokkeerden met protestpicknicks de weg naar een schaliegasboorput. In China hielden bewoners van de provincie Binnen-Mongolië kolenvrachtwagens tegen. In Washington DC ketenden activisten zich vast aan het hek voor het Witte Huis uit protest tegen de geplande aanleg van de Keystone XL-pijpleiding die olie van de teerzanden uit Canada zal vervoeren naar de exportterminals aan de kust van Texas.
Naomi Klein: ‘Dominante marktlogica belemmert implementatie groene energie’ Foto: Ed Kashi Naomi Klein: ‘Dominante marktlogica belemmert implementatie groene energie’ Foto: Ed Kashi

In Boston blokkeerde een vissersbootje, bemand door een zeilmaker en een timmerman, een vrachtschip met steenkool bestemd voor een kolencentrale in het noordoosten. Ze werden gearresteerd; een celstraf van twee jaar hing boven hun hoofd. De mannen wilden van hun zaak een showproces maken en hun verweer baseren op het zelden gebruikte necessity principle: de klimaatverandering is zo urgent dat het de blokkade van een kolenschip vereist, en niet de blokkade, maar het kolentransport is dus crimineel. Zo ver kwam het niet. Tot verbazing van de activisten seponeerde het OM de zaak. De twee aangeklaagden hadden gelijk, zei de officier van justitie, ‘klimaatverandering is de grootste crisis waarmee onze planeet ooit geconfronteerd is.’ Hij voegde er aan toe dat hij op zondag 21 september in New York zal deelnemen aan de klimaatmars die vooraf gaat aan de VN-klimaattop. De zeilmaker en de timmerman zullen er ook bij zijn.

Die Peoples Climate March is de aftrap voor wat een wereldwijde massabeweging moet worden: al die verschillende acties tegen winningsbedrijven overal in de wereld verenigd in een beweging van onderop die eist dat alles – en met name ons economische stelsel – anders wordt om te voorkomen dat het klimaat alles verandert. De alarmklok die de wetenschappers luiden, moet in New York een loeiende sirene worden, zeggen de organisatoren van de mars. Er is geen tijd te verliezen, willen we het plafond van de internationale klimaatdoelstellingen – dat de aarde niet meer dan 2 graden Celsius mag opwarmen – niet overschrijden.

Het is duidelijk: No Time moet de bijbel worden van de massabeweging die de planeet moet redden

Ongebreideld kapitalisme

No Time is de titel van het nieuwe boek van de Canadese schrijfster en activist Naomi Klein over de fundamentele veranderingen die hiervoor nodig zijn (althans, het is de titel van de Nederlandse vertaling; de Engelstalige titel luidt This Changes Everything). Het boek komt vier dagen voor de klimaatmars in New York uit. Klein zit in het bestuur van 350.org die de mars organiseert. Het getal 350 verwijst naar de CO2-concentratie in de dampkring die als acceptabel werd beschouwd. Inmiddels zitten we op bijna 400 ppm, deeltjes per miljoen.

Klein weet uit ervaring hoe haar boeken bewegingen inspireren. Haar eerste boek No Logo maakte haar tot het icoon van de andersglobalisten. The Shock Doctrine. The Rise of Disaster Capitalism inspireerde de Occupy-beweging. De lancering van No Time is haarfijn gepland. Het boek komt tegelijkertijd uit in Canada, Engeland, Amerika en Nederland en wordt stapsgewijs gevolgd door vertalingen in andere landen en later begeleid met een documentaire gemaakt door Kleins echtgenoot Avi Lewis. Het is duidelijk: No Time moet de bijbel worden van de massabeweging die de planeet moet redden.
Klein pleit voor een wereld die ‘uitgaat van groei en vernieuwing, niet overheersing en uitbuiting’ Foto: Corbis Klein pleit voor een wereld die ‘uitgaat van groei en vernieuwing, niet overheersing en uitbuiting’ Foto: Corbis

Klein richt haar pijlen (en dat zal niemand verbazen gezien haar eerdere werk) op de grote boosdoener van klimaatverandering: het ongebreidelde kapitalisme. (In tegenstelling tot de ondertitel van de Engelstalige editie, Capitalism vs The Climate, mist de Nederlandse uitgave het woord ‘kapitalisme’ in de titel. Verander nu voor het klimaat alles verandert heeft een meer individualistische gevoelswaarde.) Kleins betoog is simpel en tegelijkertijd radicaal. Ze schrijft: ‘Wat het klimaat nodig heeft om instorting te voorkomen, is de inkrimping van het menselijk gebruik van grondstoffen. Wat ons economische model vereist om instorting te vermijden, is onbelemmerde expansie. Er kan maar één stel regels worden veranderd en dat geldt niet voor die van de wetten van de natuur.’ En ze concludeert: ‘We staan voor de grimmige keus: alles in de wereld laten veranderen door de ontwrichting van het klimaat of zo ongeveer alles aan onze economie veranderen om aan dat lot te ontkomen.’
De Grote Transitie

No Time is geen boek over de overstap van ‘grijze naar groene energie’, de oplossingen daarvoor acht Klein bekend. Dat ze niet worden geïmplementeerd, komt ‘door de overwinning van de marktlogica, met haar ethos van dominantie en felle concurrentie’. Bewijs daarvoor zijn de afgelopen decennia waarin de politiek (en de milieubeweging die daarin participeerde, zegt Klein) geprobeerd heeft om de klimaatcrisis aan te passen aan het gedereguleerde kapitalisme. Met dat ‘gesjacher’ is volgens Klein kostbare tijd verspild.

In The Shock Doctrine. The Rise of Disaster Capitalism beschreef Naomi Klein hoe neoliberalen ‘shocks’ zoals de oorlog in Irak, de tsunami in 2004 in Zuidoost-Azië en orkaan Katrina in 2005 in New Orleans gebruiken om hun politieke en economische agenda, die ze anders niet verkocht zouden krijgen, door te drukken. In No Time pleit Klein voor een omgekeerde shockdoctrine, ‘in plaats van de ultieme uiting van de scockdoctrine, het verwoede graaien en onderdrukken, kan klimaatverandering een volksshock worden, een slag van onderen toegebracht.’ Anders gezegd: ‘als er ooit een moment is geweest om een plan te lanceren dat de aarde kan genezen en ook onze kapotte economieën en onze versplinterde gemeenschappen kan repareren, dan is het nu.’

‘De grimmige keus: alles in de wereld laten veranderen door ontwrichting van het klimaat of alles aan onze economie veranderen om aan dat lot te ontkomen’

Hervorming van de economie om binnen het mondiale CO2-budget te blijven, betekent een scala van ingrijpende veranderingen: van minder consumptie tot terugdraaien van privatisering van nutsbedrijven; van op de lokale markt gerichte productieprocessen tot een moratorium op nieuwe, extreme vormen van energiewinning; van desinvestering door publieke instellingen en pensioenfondsen uit de fossiele industrie tot investering in hernieuwbare energiebronnen; van zware belastingheffing op de extractie-industrie, onder het motto ‘de vervuiler betaalt’, tot giga-overheidsuitgaven die de Grote Transitie financieren.
Bizar gedrag

Naomi Klein staat uitgebreid stil bij handelsverdragen en hun rol in klimaatverandering. De problematiek van de vrije handel stond aan de wieg van Kleins activisme. Toen ze zich verdiepte in de wetenschap en politiek rondom klimaatverandering, verslapte haar aandacht voor het internationaal handelsrecht. Een vergissing, geeft ze toe. Een paar jaar geleden begon het haar op te vallen dat programma’s voor groene energie – de ingrijpende, die nodig zijn om de wereldwijde emissie snel terug te dringen – steeds vaker werden aangevochten op grond van internationale handelsverdragen, in het bijzonder de regels van de Wereldhandelsorganisatie. Land A beschuldigt land B van protectionisme als land A een groen energieproject wil opzetten waarbij het door middel van subsidies werkgelegenheid wil stimuleren. De VS beschuldigt China, China beschuldigt de EU, de VS lanceert een aanval op India’s ambitieuze programma voor zonne-energie, enzovoort. Boetes volgen, investeringen worden stilgelegd. ‘Dit is in de huidige klimatologische noodtoestand ronduit bizar gedrag,’ fulmineert Klein. Maar het is wel de wet. Als landen groene energieprojecten willen stimuleren door het gebruik van lokale goederen als voorwaarde voor overheidssteun te stellen, dan is dat protectionisme.

De vrije energiemarkt moet beschermd worden, zeggen voorstanders van de handelsverdragen. Klein wijst er nog maar eens op dat dit een canard is. Fossiele brandstofbedrijven ontvangen niet alleen wereldwijd aanzienlijke subsidies, ze betalen bovendien niet voor het voorrecht om de atmosfeer te gebruiken als gratis vuilstort. Wat Stern Review on the Economics of Climate Change omschrijft als ‘het grootste marktfalen dat de wereld ooit heeft meegemaakt’. Handelsverdragen zullen herschreven moeten worden om groene energie een eerlijke kans te geven en nieuwe handelsverdragen moeten niet gesloten worden zolang de handel zwaarder weegt dan het klimaat.

‘Fossiele brandstofbedrijven ontvangen aanzienlijke subsidies maar betalen niet voor het voorrecht om de atmosfeer te gebruiken als gratis vuilstort’

Zeg dat maar eens tegen de regering in Den Haag, die vast warmloopt voor TIPP, een nieuw handelsakkoord tussen de EU en de VS. Onderdeel van het verdrag is het klachtenmechanisme ISDS, dat investeerders de mogelijkheid geeft om de schade van een investering in een ander land te verhalen op de overheid die de investering belemmert. Hoe pakt zo’n investeringsbeschermingsovereenkomst (IBO) in de praktijk uit? De Canadese provincie Quebec heeft er ervaring mee. Nadat de regering een moratorium op het winnen van schaliegas aannam, ondernam een oliebedrijf stappen om het aan te vechten. Het argument waarop het bedrijf zich beriep: het moratorium ontnam het bedrijf het recht om naar schaliegas te boren en dat zou volgens Nafta (het handelsakkoord tussen Canada, de VS en Mexico) niet mogen. Aan dit soort acties van fossiele energiebedrijven hangt een hoog prijskaartje. Een Zweeds energiebedrijf heeft, gebaseerd op handelsverdragen, een claim van 3,7 miljard euro ingediend bij Duitsland omdat dat land stopt met kernenergie.
Klein tijdens de opnames voor haar documentaire in 2011. Foto: Corbis Klein tijdens de opnames voor haar documentaire in 2011. Foto: Corbis
Hopen op een wonder

Met dergelijke acties is het geen wonder dat Naomi Klein worstelt met diepe gevoelens van pessimisme over de politieke haalbaarheid van een intensieve hervorming van het economische stelsel. Ze is daar zeer open over. Waar ze moed uit put, is haar hoop op een massale beweging die klimaatverandering gebruikt om het economische stelsel te veranderen, zoals in de negentiende eeuw de abolitionisten het economische stelsel grondig veranderden toen ze het gevecht over de afschaffing van de slavernij wonnen.

Ze beschrijft het moment waarop ze voor het eerst tot het inzicht kwam dat klimaatverandering een crisis is die ‘een katalysator zou kunnen zijn voor vormen van sociale en economische rechtvaardigheid waarin ik al geloofde.’ Het vond plaats tijdens een ontmoeting met een jonge Boliviaanse diplomate die op een klimaatconferentie van de VN had gepleit voor een Marshallplan voor de aarde. In dat gesprek openbaarde de urgentie om klimaatverandering te bestrijden zich als een ‘galvaniserende kracht’ die zowel de aarde kon beschermen tegen weersextremen, als ook samenlevingen veiliger en rechtvaardiger kon maken. Het was het moment waarop Klein niet langer wegkeek van klimaatverandering.

Dat had ze lang wel gedaan, bekent ze eerlijk. Zoals we dat allemaal doen, omdat we hopen op een technologisch wonder (ten onrechte, schrijft Klein), of omdat we in beslag genomen worden door dringender zaken, of omdat ‘we tegen onszelf zeggen dat het enige wat we kunnen doen, is ons op onszelf te richten. We mediteren, kopen biologisch voedsel en doen de auto de deur uit. Maar we vergeten het systeem te veranderen dat de crisis onvermijdelijk maakt omdat het toch niet werkt.’ Of omdat we het uit de weg gaan zoals we onze eigen sterfelijkheid uit de weg gaan. Een existentiële ontkenning.
Demonstraties tegen ‘schaliegas’. Foto: Corbis Demonstraties tegen ‘schaliegas’. Foto: Corbis
Emotionele katalysator

Hoe betekenisvol Kleins ontmoeting met de diplomate ook was, het was een intellectueel inzicht. De emotionele katalysator voor haar huidige activisme en dit boek is een kind: haar zoontje Toma – No Time is aan hem opgedragen. Haar strijd voor een rechtvaardig klimaat had gemaakt dat ze niet langer verlamd werd door de ‘postapocalyptische sciencefiction-wereld’ die ze onbewust als ons aller eindbestemming had gezien. ‘Misschien, heel misschien was er een toekomst denkbaar waarin het vervangen van onze aanwezigheid op de aarde eens te meer een scheppende en niet een verwoestende daad kon zijn.’

Dus wilde ze een kind. En dat bleek problematisch te zijn. Terwijl ze de verwoestende gevolgen van klimaatverandering met eigen ogen zag, had ze het gevoel dat de aarde haar vruchtbaarheidsproblemen met haar deelde. In Kleins geval leidde het tot miskramen en diverse farmacologische en technologische ingrepen in wat ze de ‘vruchtbaarheidsfabriek’ noemt. Uiteindelijk vond ze een holistische arts die haar aanraadde niet langer roofbouw op haar lijf te plegen. Ze werd zwanger en beviel van een zoon. Klein is eerlijk genoeg om toe te geven dat ze niet weet of het advies van de arts tot een succesvolle zwangerschap heeft geleid. Voor hetzelfde geld was ze zwanger geworden dankzij de ‘vruchtbaarheidsfabriek’.

Zelfs in onze gefragmenteerde tijd hebben verhalen de kracht om lezers te beïnvloeden

Het krijgen van een kind heeft Klein optimistisch gestemd. Het veranderde haar kijk op de wereld in een positieve die ‘uitgaat van hergroei en vernieuwing in plaats van overheersing en uitbuiting.’ Ze vertelt dit verhaal omdat ze transparant wil zijn over de ontwikkeling die ze zelf doormaakte terwijl ze haar boek schreef. Impliciet zegt ze dat haar persoonlijke verhaal niet los kan worden gezien van haar missie. Een belangrijke boodschap, want voor de meeste mensen, die niet letterlijk met hun voeten in het water staan, is klimaatverandering nog steeds een abstract concept. Alleen in verhalen kunnen we het verbeelden.
Clifi-roman

Dan Bloom zet zich al jaren in voor het vertellen van verhalen over klimaatverandering. De Amerikaanse schrijver, blogger en klimaatactivist vertelt vanuit zijn thuisbasis in Taiwan dat verhalen cruciaal zijn in de mobilisatie van mensen rond klimaatverandering. Hij heeft een term bedacht voor de verhalen: CliFi (Climate Fiction), inmiddels een erkend genre in de boekenwereld en zelfs onderdeel van universitaire curricula. Bloom heeft een indrukwekkende lijst van boeken met een CliFi-thema samengesteld, maar hij is nog altijd op zoek naar dat ene boek dat een beweging inspireert. ‘Er is ergens een roman,’ schrijft hij in een e-mail, ‘nog niet gepubliceerd, misschien nog niet geschreven en alleen nog de kiem van een idee in het hoofd van een schrijver, dat dezelfde explosieve wakeup call-impact zal hebben als Uncle Tom’s Cabin had voor de afschaffing van de slavernij’. Zelfs in onze gefragmenteerde tijd hebben verhalen de kracht om lezers (en nationale leiders en politici) te beïnvloeden, gelooft Bloom.

De organisatoren van de klimaatmars zondag hopen dat honderdduizend mensen zullen deelnemen. Die zullen komen met hun eigen verhalen die klimaatverandering verbinden met kinderen of kleinkinderen, met geliefde plekken op de aarde die wellicht zullen verdwijnen, met in gedachten de vogels die volgens een rapport van de National Audubon Society de klimaatverandering niet zullen overleven. Twee dagen later komen wereldleiders bijeen voor een VN-top over klimaat. Ook Mark Rutte komt ervoor naar New York. De eendaagse top is een tussentop op weg naar de volgende top volgend jaar. Of de urgentie van klimaatverandering de wereldleiders zal aansporen tot actie is onwaarschijnlijk. Maar misschien pikken ze iets mee van de verhalen van ongeruste burgers in de straten van New York.

bron: Vrij Nederland